Co to jest otwarty dostęp do publikacji naukowych?

Otwarty dostęp (Open Access) to bezpłatny dostęp do pełnych treści recenzowanych publikacji naukowych w publicznym Internecie bez barier prawnych i technicznych, w tym bez konieczności logowania się. W jednym z podstawowych dokumentów programowych nt. otwartego dostępu (tzw. Deklaracja Budapeszteńska) otwarty dostęp zdefiniowano następująco: „Przez ‘otwarty dostęp’ do [recenzowanej literatury naukowej] rozumiemy jej swobodną dostępność w publicznym Internecie, zezwalającą każdemu użytkownikowi na czytanie, ściąganie, kopiowanie, rozpowszechnianie, drukowanie, wyszukiwanie i linkowanie do pełnych treści artykułów, sczytywanie ich w celu indeksowania, przekazywanie danych do oprogramowania lub wykorzystywanie ich w jakikolwiek legalny sposób bez finansowych, prawnych czy technicznych barier, innych niż te nieodłącznie związane z samym dostępem do Internetu. Jedyna możliwość ograniczania kopiowania i rozpowszechniania oraz ochrony wynikającej z prawa autorskiego ─ w tym aspekcie ─ może wynikać z niezbędnej autorskiej kontroli integralności jego pracy i zachowania prawa do bycia poprawnie oznaczonym i cytowanym”.

Źródło: http://www.budapestopenaccessinitiative.org/boai-10-translations/polish

Jakie są sposoby zapewnienia otwartego dostępu do publikacji naukowych?
Otwarty dostęp realizowany jest najczęściej na dwa sposoby: 1) albo przez umieszczenie i udostępnienie danego tekstu w otwartym repozytorium (tzw. droga zielona) lub 2) za pośrednictwem tzw. drogi złotej, czyli przez publikację w otwartym czasopiśmie (tzw. Open Access journal). Oczywiście możliwa jest również jednoczesna realizacja obu tych sposobów, o ile dopuszcza to polityka licencyjna wydawcy danego otwartego czasopisma.

Jak w praktyce otwiera się publikację w ramach tzw. drogi zielonej (Green Open Access)?
Droga zielona to „zapewnienie otwartego dostępu gratis albo libre przez autora poprzez zdeponowanie utworu w repozytorium” (źródło: Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce). Najczęściej zatem to sam autor dokonuje tzw. autoarchiwizacji, czyli umieszcza w otwartym repozytorium swoją publikację (wprowadza odpowiednie metadane i dodaje tekst w odpowiednim formacie). Autor powinien upewnić się, czy w świetle postanowień zawartej z wydawcą umowy może udostępnić w repozytorium daną wersję publikacji. Czasem wydawcy zezwalają na zamieszczenie tylko pre-printu (wersja autorska tekstu), czasem na zamieszczenie postprintu (wersja opublikowana), a niektóre czasopisma nie wyrażają zgody na zamieszczenie artykułu w repozytorium. Może się więc zdarzyć, że w repozytorium nie jest zdeponowana ostateczna wersja artykułu, lecz np. wersja autorska (pre-print).

Co to jest złota droga?
Droga złota to „zapewnienie otwartego dostępu gratis albo libre przez wydawcę, w szczególności poprzez publikację utworu w czasopiśmie naukowym lub książce” (źródło: Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce). Warto przy tym zaznaczyć, że znaczna część światowych redakcji czasopism otwartych pobiera od autorów opłaty publikacyjne (tzw. Article Processing Charges - APC), żeby pokryć swoje koszty redakcyjne, ponieważ nie pobierają one opłat od czytelników. Opłaty te są zazwyczaj pokrywane w ramach grantów lub przez instytucje naukowe, w których pracują autorzy publikacji

Jak się ma otwarty dostęp do publikacji do patentów?
Generalnie podstawowa zasada dotycząca patentowania jest taka, że warunkiem uzyskania patentu jest oryginalność/nowatorstwo danego rozwiązania czy technologii, a więc informacje na temat nowego rozwiązania nie mogą być dostępne w istniejących już publikacjach, niezależnie od modelu ich udostępniania (bo z definicji to rozwiązanie nie byłoby nowe). Zatem konieczne jest pamiętanie o podstawowej sekwencji działań: najpierw patentowanie, a dopiero potem publikowanie.

Po co, dlaczego, komu potrzebny jest otwarty dostęp?
Otwarta nauka i otwarty dostęp do publikacji naukowych pełnią ważną rolę w procesie upowszechniania wiedzy w społeczeństwie i przyczyniają się do realizacji misji społecznej odpowiedzialności nauki. Organizacje finansujące badania oraz wiodące uniwersytety i ośrodki badawcze na świecie przyjmują polityki otwartego dostępu zgodnie z założeniem, że otwieranie wyników badań naukowych (publikacje, dane badawcze) sprzyja rozwojowi nauki i innowacji oraz przyczynia się do lepszego rozumienia znaczenia nauki przez obywateli. Otwarty dostęp pomaga w realizacji wielu ważnych i użytecznych społecznie celów, w tym przyczynia się do: 1) upowszechniania najnowszej wiedzy w społeczeństwie (np. studenci, lekarze, inżynierowie, dziennikarze, nauczyciele, pasjonaci, nawet jeśli nie są naukowcami, mogą uzyskać dostęp do najnowszej wiedzy); 2) realizacji misji społecznej odpowiedzialności nauki (obywatele lepiej rozumieją, czemu służą odkrycia naukowe, jakie jest znaczenie nauki); 3) transparencji i lepszej jakości w nauce (o wiele łatwiej wykryć jest plagiat w publikacji, jeśli jest ona otwarta i dostępna dla wszystkich w Internecie); 4) szybszego tworzenia innowacji w społeczeństwie i gospodarce (otwarte publikacje i otwarte dane mogą zostać wykorzystane przez firmy i innowatorów społecznych do stworzenia nowatorskich produktów i usług lub mogą być źródłem pomysłów na nowe projekty i biznesy); 5) lepszego wykorzystania publicznych pieniędzy (podatnik nie płaci 2 razy za to samo, tzn. najpierw za sfinansowanie badań naukowych, a potem za wykupienie licencji do artykułu, który powstał jako efekt badań finansowanych z pieniędzy publicznych).

Źródło: https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/otwarty-dostep-do-publikacji-naukowych